İLK EVRE: BATI`YA AÇILMA / DEĞİŞİME YÖNELME

18.yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu`nun Batı`ya açılma dönemi olarak bilinir. Batı`ya açılmanın başlangıcında önemli bir kavram / ideoloji ve siyaset değişikliğinin altı çizilmelidir. Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) askeri yenilgileri sonuçlandıran sıradan anlaşmalar değildi.

Osmanlı Devleti`nin batı sınırlarında yeni bir dengenin habercisi olduğu gibi hem genişleme siyasetine hem de cihat ve fetih kavramlarına oturan Osmanlı siyasetinin ve dünya görüşünün değişmesine işaret ediyordu. Bundan böyle barış yanlısı bir siyaset ve diplomasi ağırlıklı bir yaklaşım gündeme gelecekti. Barış yanlısı kadronun güçlenmesi, Batı`ya açılmanın ilk işaretlerini verdi. Viyana ve Paris`e elçiler gönderilerek Avrupa`nın diplomatik çevreleriyle ilk ilişkiler kurulmaya başlandı.

Bu konuda Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi`nin Sultan 3. Ahmed`in (1703 - 1730) özel elçisi olarak 1721 - 1722`de Fransa`yı ziyaret etmesi başlangıç sayılagelmiştir. Çelebi, parlak törenlerle ve ağırlamalarla karşılandığı Paris`te Versailles, Trianon, Marly vb. sarayları gezmiş; askeri birliklerin ve topçuların talimlerinin yanı sıra hastane ve laboratuvar çalışmalarını izlemiş; tiyatro ve operalara, özel olarak düzenlenen konserlere gitmiş ve ressamlara poz vermiştir. Fransa`da, özellikle Paris`te olağanüstü bir ilgi uyandıran ve çok sayıda resme konu olan Çelebi`nin gezisi, yalnızca diplomatik bir etkinlik olarak kalmadı.

Orduda, eğitim ve donatıda yenilenme düşüncesi filizlenirken, derinlemesine etki kültürel alanda gerçekleşti. 18. yüzyıl boyunca diplomatik ilişkiler geçici misyonlarla sürdürüldü. Yirmisekiz Mehmed Çelebi`nin oğlu Said Paşa`nın Paris (1742), Kozbekçi Mustafa`nın İsveç, Ahmed Resmi Efendi`nin Berlin (1763), Yusuf Agah Efendi`nin Londra (1792) ve Seyyid Ali Efendi`nin Paris elçilikleri, diplomatik ve kültürel ilişkiler açısından en önemli bağlantılar oldu. Yine de sürekli ve düzenli ilişkilerin yararlarını önemsemekte geciken Osmanlı Devleti ancak 1792`de ikamet elçileri atayıp 1835`te daimi elçilik kurumu oluşturabildi.

Avrupa ülkeleri bu konuda öncelik sahibiydi: Venedik 1545`ten, Polonya 1475`ten, Rusya 1497`den, Fransa 1525`ten, Avusturya 1538`den, İngiltere 1583`ten beri İstanbul`da daimi elçi bulundurmaktaydı. Elçilikler, siyasi işlevleri dışında asıl kültürel etkinlikleriyle, çağırdıkları veya destekledikleri resim, edebiyat, tiyatro sanatçıları eliyle Batı sanatına ve Batı yaşam biçimine ilgi ve özenme yaratmışlardır.

KAĞITHANE DÜZENLEMELERİ / SADABAD

Sadabad, 18. yüzyıl başında küçük bir kentsel düzenleme denemesi ve yeni bir yaşama biçimi için geliştirilmiş erken bir model olarak İstanbul`un kentsel ve toplumsal tarihinde unutulmaz izler bırakan bir uygulamadır. Kültür tarihimizde Lale Devri ve Kağıthane sözcükleriyle özdeşleştirilmiş olan Sadabad, tanıtılagelen imgesinin ötesinde yeni yorumlara açık örnek bir olaydır. 

Pasarofça Anlaşması`ndan (1718) sonraki 12 yıllık barış dönemi, Osmanlı tarihinde "Lale Devri" olarak adlandırılmıştır. Lale Devri, en bilinen çizgisinde Avrupa`ya karşı uyanan merakı simgeleyen ve bir ilk izlenim ürünü olan Kağıthane (Sadabad) düzenlemesiyle ve ince bir zevkin eşlik ettiği haz düşkünlüğüyle anılageldi. Genişleme siyasetine, cihat ve fetih ideolojisine bağlı Osmanlı dünyasının gündemini değiştirdi. Öncelikle barışı, karşılıklı ilişkiyi ve diplomasiyi, mimarlık ile resim, minyatür, edebiyat ve müzik alanında yeni arayışları gündeme getirdi. Bu yanıyla toplumsal belleğe yerleşti, unutulmadı.

Mehmed Çelebi, gezi dönüşü verdiği takrirnamede, Fransa krallık çevrelerinin yaşam biçimini, bu yaşamı ve protokolü çevreleyen yapıları ve düzenlemeleri ayrıntılı olarak, abartılı bir dille anlatıyordu. Gözlemlerinin ve anlatımının Sultan 3. Mehmed ve sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa`yı etkilediği anlaşılmaktadır.

Kağıthane düzenlemesi, Paris`ten getirtilen saray ve bahçe planlarıyla resimlerinden esinlenerek gerçekleştirildi.
Sadabad, öncelikle yeni bir çevre ve kentsel mekan konsepti öneriyordu. Yirmisekiz Çelebi Mehmed`in Paris`ten getirdiği proje ve perspektiflerden esinlenmişti ama özgün bir projeydi.

Batı başkentlerinde olduğu gibi aristokratik bir çevre yaratmayı amaçlayan, Sultan`ın doğaya açık yazlık sarayı (Belvedere) ile küçük erkan köşklerinden oluşan bu rekreasyon projesi, yerel konsepte uygun bir yaklaşımla o yıllarda son derece temiz bir akarsu olan Kağıthane Deresi`nin doğal akışını fazla değiştirmeden düzenlenmişti. Su öğesini öne çıkaran tasarım, suların Rokoko üslubunda oymalı çanaklardan döküldüğü, kaskad dizilerinin yer aldığı "Cedvel-i Sim" (Gümüş Kanal) üzerine kurgulanmıştı.

Sultan`ın sarayı, Boğaziçi geleneğine uyularak bir yalı gibi, küçük su üstü köşklerinin, aslan başlı fıskiyelerin süslediği Cedvel-i Sim`in kıyısına yerleştirilmişti. Saray, şaşılacak derecede mütevazı bir yapıydı. Örnek alındığı söylenen Fransız saraylarının boyutlarına ulaşmayan, Osmanlı konut geleneğine bağlı, suyun üzerine çıkmalarla açılan harem bölümü "U" planlı bir yerleşim düzenine sahipti. Selamlık, derenin batı kıyısında cirit oyunları için düzenlenen alana bakıyordu.

Dere kenarına birer sıra ağaç dikilmişti; bahçelerde farklı ve yeni bir düzenleme yoktu. Tüm dikkat ve enerji, su düzenlemelerine verilmiş gözüküyordu. Diğer öğeler gibi Farsça tamlamalarla adlandırılmış olan bir havuz, fıskiyeleriyle derenin genişleyen ve daha sonra doğal akışına bırakılan bölümü arasında son derece ilgi çekici bir sonlandırma öğesi oluyordu.

Hiçbir duvarla, örneğin bir Sur-i Sultani ile çevrelenmeden tasarlanan saray ve tüm çevre, İstanbul için ilginç ve alışılmadık bir açıklık ve şeffaflık modeli olmalıydı. Miri araziden arsa verilerek yapılması sağlandığı söylenen erkan köşkleri bu açıklığın tanıklığını yapıyor gibiydi.

Kaynak: Dünya Kenti İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, Afife Batur, sayfa 169 – 174